कृष्णकुमार हेम्ब्या कुवाकुजा
माङगेना चोत्लुङ आजोन्छिवी
ना कन्ना निङवान आवोक्सिबी
पान्थरका मेन्छ्यातर्फ माइतीको सहयोगमा ताप्लिजङका आफ्ना पुराना तन्देरीहरुलाई पत्र लेखि पान्थर यासोक त्रिशाली मेलामा यालाङको आमन्त्रण गरिन्छ । ताप्लिजङगे थाङबेनहरु आफ्ना पुरना मेन्छ्याहरुले यालाङ निम्तो पठाएकोमा उत्साहित हुन्छन । थाङबेनतर्फका पालाम भन्ने नायकनै खर्च अभावमा मेलाबजार जान असमर्थ हुने असहज परिस्थितिलाई अर्का साथीले सहयोगको वचन दिएसंगै एक हुल ताप्लिजङगे थाङबेनहरु त्रिशाली मेलातिर हुतिन्छन ।
उता मेन्छ्यातर्फका दुई युवती एक पङ रक्सी कोशेली बोकेर गहना माग्न एक भलादमी महिलाको घरमा गएको रमाईलो दृश्य छ । ती महिला भन्छिनः “आजकाल तिमारको बिश्वास छैन, मेरो समान लिएर टाप कस्यौं भने रु” युवती भन्छिन म फच्चा गएभने भ्यासाराङसहित पठाउछु ।
“खै हाऊ, खबर त पठाएकै हो, मेरो मनले त आउछनजस्तै लाग्छ” निम्तो दिएका कुञ्जारी बखिमका तीनताले ठूले आउने नआउने अन्योलकाबीच पान्थरे मेन्छ्याहरुको सम्बाद निकै रमाइलो र रोमान्चिक लाग्छन ।
निम्तालु थाङबेनहरु पान्थर त्रिशाली मेला पुगेर माइतीसंगै बसेका मेन्छ्यहरुसंग यालाङको लागि अनुमति माग्दछन । एकजना माइतीले जवाफ फर्काउछनः “भइ हाल्छनि, यो उहिले हाम्रो बाजेबजुको पालादेखि चल्दै आएको रिति हो र सबैले आफ्नो संस्कृति जोगाउन इज्जतका साथ मेरा चेलीहरुसंग धान नाच्नुहोला ।”
पातको पिपिरी र हाक्पारेको धुनसंगै निम्तालु पाहुना थाङबेनलाई स्वातग गरिन्छ । यालाङ थालनी थाङबेनबाट हुन्छ । त्रिशाली मेला याक्थुङहरूको ऐतिहासिकस्थल कुम्मायक र कुस्सायकमा प्रत्येक तीन वर्षमा याक्थुङहरू जम्मा भई युमा माङको सेवा गर्ने र युवायुवतीहरु यालाङ गर्दछन ।
मेलाको समापनपछि मेन्छ्यातर्फ बिशेष खानपानसहित थाङबेनहरुलाई बिदादिने कार्यक्रम हुन्छ । छुटिने समयमा ताप्लिजङगे थाङबेनहरुले पान्थरे मेन्छ्याहरुलाई आफ्नो गाउँमा यालाङको मौखिक निम्तो दिन्छन ।
ताप्लीजङ पुगेका मेन्छ्याहरुलाई सेली, छनुवा, याङबेनसंगै भब्य स्वागत गर्दै माथि मुकुम्लुङ माङको दर्शन गराईन्छ । त्रिशाली मेलामा थाङबेनहरुबाट प्रस्तुत तुममुइँ पालामको जवाफ पान्थरे मेन्छ्यहरुले माथि ताप्लिजङमा गएर फर्काउछन । केटीतर्फको सेममुइँ पालमसंगै उपहार साटासाट र अन्तमा माटो छोएर पुसेमेलामा भेट्ने बाचा गर्दै ताप्लेजुङग्या थाङबेनहा पालाम भिडियोको अन्त हुन्छ ।
याक्थुङ कला चेतको उत्कृष्ठ प्रयोग
ताप्लेजुङग्या थाङबेनहा भिडियोको सबैभन्दा सुन्दर पक्ष भनेकै पातको पिपिरीबाट सुरु भएर सुशेलीमा अन्त भएको मौलिक याक्थुङ सांस्कृतिको प्रयोग हो । उहिले भाषाको विकास नहुंदा हाम्रा पुर्खाहरु ढुंगा, काठको आवाज, पातको पिपिरी, शुशेली, च्याब्रुङको अलाप विलाप जे छ त्येसैको आवजले सञ्चारको काम गरिन्थ्यो । एक अर्कोसंग बोलेर सम्पर्क गर्ने बोली र भाषा विकास नहुँदै मान्छेहरु सुख, दुख, खतरा सन्देश आदनप्रदान दिन किसिम किसिमका आवाजहरु निकाल्थे । आपतविपत पर्दा वा कुनै खुशियालीमा सोही अनुसार खतरा वा शुभ सन्देश दिने आवाजहरु जन्मन्दै गए । त्येसैले बोली, भाषाभन्दा जेठो पात, शुशेली, मुचुङगा याक्थुङ कला चेतको उत्कृष्ठ प्रयोग हो ।
उहिले मेन्छ्या थाङबेन आपसमा सम्बादको लागि मोबाइल फोन थिएन । आवतजावतका यातायत थिएनन । खासगरी छोरीचेलीहरुलाई लेखपढ आइदैन थियो । तरपनि उनिहरु आफ्ना माइतीलाई चिठपत्र लेखाएर थाङवेनलाई पठाउथे । ताप्लेजुङग्या थाङबेनहामा पान्थरे मेन्छ्याहरु डाँडाघरे साहिली, टारबारी कान्छी, सिराने ठूली, छेउघरे कान्छीले माथि ताप्लेजुङका थाङबेनहरुलाई पत्रमार्फत निम्तो दिइने चालिसको दशक उताको लिम्बुवानको परिदृश्यलाई सफलतापूर्वक देखाउन खोजिएको छ । कुटुम्बाहरुलाई मेरै छोरीचेलीहरुसंग धान नाच भन्नु याक्थुङ समाजको खुला र उदार संस्कृतिको सुन्दर पाटो हो ।
उहिले लिम्बुवानको बिभिन्न थुमहरुमा तीनदेखि सातरातेसम्मका अनेक मेलाबजार लाग्दथे । मेलाबजारमा आफूलाई खानपान, पाहुनाहरुलाई खुवाउनु, कोशेलीको लागि अतिरित्त खर्च चाहिन्थ्यो । त्यो समय नगद आम्दानीको खासै स्रोत थिएन । मेला बजार जान खर्च जुटाउन छोरा मान्छेहरु भारी बोक्थे, कतै हुने खानेको खेतबारी काम गरिन्थ्यो । छोरी मान्छेहरु पेवा पहिकारनै बजार खर्चको प्रमुख स्रोत थियो । सबैसंग लुगाफाटा गरगहना हुंदैन थियो र हुनेकामा गएर माग्ने चलन थियो । गरगहना चलायबापत कोशेली दिनुपथ्र्यो । आजभन्दा चारदशक अघि याक्थुङ समाजले भोगेका यावत पक्षहरुलाई “ताप्लेजुङग्या थाङबेनहा” यालाङमार्फत कलात्मक तरिकाले देखाउनु प्रसंसनीय कार्य हो ।
छुटिनु बेलामा आपसमा पथाङ, ऐना, परी, रुमाल, मिठाई आदि कोशेली आदनप्रदान गरिन्छ । उहिले आफ्नो गाउँमा आएकालाई संगुर, रागा काटेर फुःदोङ दिने चलनसमेत थियो । सेममुइ साम्लो अत्यन्तै पीडाजनक भएपनि अर्को मेलाबजार वा कुनै निश्चित दिन वा खालामा भेट्ने भाका राखिन्छ र यसले फेरी भेट हुने आश पलाइृ दिन्छ । कसैले निर्धारित समयभन्दा धेरै समय खर्चेर मात्र छुटेका अनेकौं घटनाहरु छन् । यो भिडियोमापनि छुटिने समयमा हुने हाङमाङवा र कोशेली साटासाट लोभलाग्दा दृश्यहरु प्रशस्तै स्थान पाएका छन । यहाँ याक्थुङ जातिको हेनामोमा संस्कारलाईसमेत छुट्याइएको छैन ।
त्रिशाली मेलाबाट बिदा हुने बेलामा तीनताले ठूलेले टेबलमा राखेको मचुङगा टारबारी कान्छीले कसैले नदेख्नेगरी लुकाउछिन । त्यो मुचुङगा पछि ताप्लिजङबाट छुटिने अन्तिम समयमा आफ्नो थाङबेन तीनताले ठूलेलाई ससम्मान फर्काएको छ । मुचुङगा लुकाउने घटना फेरी भेट्न सकियोस भन्ने अर्थ लगाउन सकिन्छ । उहिले माया प्रेमको आशक्तिले गाऊँघरमा पाहुना आएका मेन्छ्याले थाङबेनको र थाङबेनले मेन्छ्याको घरमा सजाएर राखेको फोटो फ्रेमबाट फोटो चोरेर लाने गरिन्थ्यो ।
केहि छुटे कि ?
केही छुटेका पक्षहरुपनि टिप्पणी गर्नेपर्ने हुन्छ ।
पत्र पठाएर निम्तोदिने पान्थरे मेन्छ्याहरुले पालाम सुरु गर्नु पर्नेमा टाढो बाटोबाट आएका ताप्लिजङगे तरेवाहरुले तुममुई पालाम सुरु गरेको व्यवाहरिक देखिन्दैन । जुन पक्षको गाउँघर, मेलावजार नजिक छ तिनै समूहले स्वागत गर्दै पालम सुरु गर्नु पर्ने थियो । यालाङ सुरु हुनुअघि आफ्नो गाउँ ठाउँदेखि आमा बाबु दुबैतर्फ तीनपुस्ते खुलाएर साइँनो संबन्ध बिवरण लयात्मक ख्याली (काइ सेन) मा परिचय गर्नु पर्नेमा यहाँ सुरुमै हाक्पारेको गुञ्जन प्रयोग गरिएको छ । यालाङको प्रबेशविन्दु हाक्पारे नभइ ख्याली हो । चारदशक पहिलको यालाङ संस्कृति पृष्टभूमीमा सिलाम साक्मा नदेखाएको भए हुने थियो ।
समय ठाउँ, परिवेश अनुसार यालाङ छतरे, पान्थरे, फेदापे, चारखोले, तामरांगे याङ्रुरुके आदि थुमपिछे खासगरी पालम गाउँने भास र शैली केही भिन्नता हुन्छन् । यो भिडियोमा पान्थरे मेन्छ्यातर्फ ‘पान्थरे भास’र माथिकाले माथिकै ‘याङवरके भास’ मा पालाम भनेको भए अझ राम्रो हुने थियो । किनकि केटा पक्षका नायक तीनताले ठूले याङवरक कुञ्जारी वखिमका हुन । यो पालाम म्युजिक भिडियोको नाम जुराउनु ताप्लेजुङग्या थाङबेनहाको सट्टा ताप्लेजुङकै याङवरक, तमोरखोला मैवाजस्ता याक्थुङ लाजेका ऐतिहासिक थुमहरुको नामबाट आएको भए अझ सुन्दर सान्धर्भिक हुने थियो ।
पालामी शब्द र अन्य सन्धर्भहरु
आलुङमा लुम्लो चिक्खुङकत्तुङ
मिक्वानु चकचक इत्तुङकत्तुङ
शान्ता केरुङ आफैमा कुशल पालाम साम्लो स्रष्टा हुन । पछिल्लो समय उनले संकलन गरेका पालामी शब्दहरु अब्बल छन । ताप्लेजुङग्या थाङबेनहामा शान्ताका शब्दहरु अझ मुन्धुममय लाग्छन् ।
रेकर्डिङ स्टूडियो युगमा प्रबेसपछि पालाम साम्लो शब्द र भास संकलन कि रचना बिवाद हुंदै आएकाछन । यस्ता गलत परम्परालाई तोड्दै शान्ताले ताप्लेजुङग्या थाङबेनहामा उनका पालामी शब्दहरुलाई संकलन भन्दै याक्थुङ संस्कृतिको सही बाटो समात्ने प्रयास गरेकी छिन ।
हरि मादेन, जानुका आङभाङ, कुमार लक्सम्बा र कृष्णप्रसाद लिंखिमको संयुक्त लगानीमा निर्मित ताप्लेजुङग्या थाङबेनहा पालाम साम्लो निर्देशनमा अब्बल नाम दर्जा आर्जन गरेका रबी शेर्मा हुन । रबीले आफ्नो याक्थुङ कला चेतलाई भरपूर प्रयोग गर्न सफल भएकोमा सन्देह छैन ।
आशराज बखिमको सिङजाङगो फुङनाम, थपा फुङ, मिम्जिफुङ, सिर्पंङगेनु, पथाइङले कुसुप्पोको अपार सफलतापछि ताप्लेजुङग्या थाङबेनहा आएको छ । याक्थुङ पालाम साम्लो दुँनियामा एकक्षत्र राज गरेकी मनु नेम्बाङ आशराजको सहयोगी भएरपनि सदाझै एक जिम्मेवार अभिभावककोरुपमा सफल देखिन्छीन ।
मनु नेम्बाङ र आशराजको मिम्जिीफुङ पालाम साम्लोले अहिलेसम्मकै राम्रो भ्यु पाएको थियो । शान्ता केरुङको पालामी शब्द संकलनमा आशराज र मनुको जोडीले अर्को ऐतिहासिक रेकर्ड कायम राख्ने आशा गर्न सकिन्छ ।
यालाङ कलाकार जीवन केदेम, कृष्णप्रसाद लिंखिम, डिबी माङयुङ, कुमार लक्सम्बा, गंगा शेर्मा, हरी मोदन, जानुका आङभाङ, मैया खजुम, कृष्णकला आङभाङ आदिले जिवन्त तरेवा तरेमाको भूमिका निर्भाह गरेका छन ।
टुंग्याउनी,
संख्याका हिसाबमा आशराजका पालाम साम्लो रेकर्ड आधादर्जन पुगेका छैनन । थोरै तर ठेठ याक्थुङ संस्कृति सृजना उनको असली ट्रेडमार्क हो । याक्थुङ समुदायबीच लोकप्रिय पालाम साम्लो संकटको संघारमा आशराज बखिमजस्ता थुप्रै स्रष्टाहरुले आशा जोगाइ दिएको छ ।
ताप्लेजुङग्या थाङबेनहा आशराजको परिकल्पना हो । यसलाई मरमसला थपेर निर्देशक रबीले याक्थुङ यालाङ संस्कृतिको कोशे ढंगा बनाई दिए । याक्थुङ समाजलाई एक सूत्रमा बाँधेर राख्ने माध्यम पालाममा याक्थुङ सृष्टि र सभ्यताको गाथा, संस्कृति आदानप्रदान, हाँसखेल, माया र पिरतीदेखि र मृत्युसम्मका सन्देशहरु अभिव्यक्त हुन्छन । सांस्कृतिक दृष्टिले हामी सावा येत्हाङहरुको गाऊघरको जीवन शैली, र त्यहाँको हावापानीबाट निस्केको सुगन्धपनि ‘ताप्लेजुङग्या थाङबेनहामा’ पाइन्छन ।
पछिल्लो समय पालाम साम्लो रेकर्ड गरी भिडियो बनाउने होडबाजि चलेको छ । निश्चयनै यसले हाम्रो यालाङ संस्कृति सरंक्षणमा ठूलो योगदान दिन्छनै । तर कतिपय भिडियोहरु टिप्पणी गर्न योग्य हुँदैनन । आशराजद्धारा निर्मित पालाम साम्लोका शब्द चयन, यालाङ छायांकनस्थल नितान्त मौलिक याक्थुङ संस्कृतिका लोभलाग्दा दृश्यहरु हुन्छ ।
